Загатка на неочекувана двојка
Каде точно се наоѓа Месије 40? Добро прашање. За многу љубители на астрономијата, оваа ѕвезда не е високо на листата на приоритети. Најчесто се среќава при пополнување на целосната листа на објекти од Месијеовиот каталог — но ретко кој се враќа повторно. Сепак, кога ќе ја дознаете позадинската приказна за оваа навидум обична двојна ѕвезда и друштвото што ја опкружува, можеби ќе посакате повторно да ја посетите.
Двојната ѕвезда Месије 40 одблизу: оваа визуелна (линеарна) двојна ѕвезда се најде во познатиот Месијеов каталог поради сложена историска грешка. Север е горе.
Извор: NOIRLab / NSF / AURA
Преку мал телескоп, М40 изгледа како широко раздвоена двојна ѕвезда, со компоненти од 9.6 и 10.1 магнинтуди, оддалечени околу 53 аглови секунди. Но, според податоците од Gaia мисијата, овие ѕвезди не се физички поврзани — посјајната, HD 238107, е оддалечена 1.013 светлосни години, додека нејзината „сопатничка“, HD 238108, е на само 470 светлосни години.
Локацијата на М40: се наоѓа веднаш североисточно од ѕвездата Мегрез во „чинијата“ на Големата Мечка. Север е горе.
Извор: Stellarium, обележано од Боб Кинг
Како да ја најдете
М40 лесно се лоцира: наоѓа се 1.4° североисточно од Мегрез, ѕвездата што ја поврзува дршката и чинијата на Големата Мечка. Од Мегрез, насочете се 1.1° североисточно до 70 Ursae Majoris (магн. 5.5), а потоа продолжете уште 0.25° и ќе ја сретнете М40. Во 15-инчен Добсонов телескоп, посјајната ѕвезда ми изгледаше малку портокалова — што е неочекувано за G0-класа ѕвезда. Но, според податоци од астрономот Брајан Скиф од Лоуеловата опсерваторија, спектралниот тип е K0III — ист како и кај Арктур. Значи, очите не ме лажеа.
Јохан Хевелиус, во гравура од 1677 година. Вметнатиот дел подолу ја покажува неговата забелешка за „небулозна ѕвезда“ во Големата Мечка.
Извори: Library of Polish Academy of Sciences / National Library of the Czech Republic / илустрација: Боб Кинг
Грешка стара векови
Како една линеарна двојна ѕвезда завршила во каталог на маглини и јата? Сè почнува со полскиот астроном Јохан Хевелиус, кој во 1690 година (постхумно) ја објавува книгата Prodromus Astronomiae. Во делот за Големата Мечка, тој споменува „небулозна ѕвезда над грбот на мечката“ (Supra Tergum Nebulosa). Локацијата што ја забележал во 1660 година се совпаѓа со ѕвездите 74 и 75 Ursae Majoris — оддалечени 22 аглови минути, со магнинтуди од 5.3 и 6.1.
Гледано со голо око од темно небо, овие две ѕвезди може да се видат како една сјајна дамка. Хевелиус користел алати без леќи и направил логична грешка — двете ѕвезди делувале како една маглива точка. Денес, многу аматери прават слични забуни, особено кога атмосферските услови се слаби. Слично се доживува и со Плејадите во Бик — изгледаат маглинести, но не се маглини.
Шарл Месије, авторот на познатиот каталог, во гравура од 1770 година.
Извори: NASA / јавен домен (портрет од Никола Ансоом)
Улогата на Шарл Месије
Речиси еден век подоцна, Шарл Месије — прочуен ловец на комети — сакајќи да ги потврди објектите споменати од претходници, ја истражува и забелешката од Хевелиус. Во ноќта меѓу 24 и 25 октомври 1764 година, тој забележува:
„Ги најдов две ѕвезди многу блиски една до друга, околу 9-та величина. Се претпоставува дека Хевелиус ги помешал со маглина.“
Месије не забележал никаква маглина, но сепак ги вклучил во својот каталог под бројот 40. Зошто? Можеби сакал да го разјасни недоразбирањето од Хевелиус и да стави крај на збунетоста. Но, со тоа само ја влошил ситуацијата — не само што немало маглина, туку и тој сам направил грешка во идентификацијата! Наместо да ги наведе 74 и 75 Ursae Majoris, тој го впишал слабиот пар HD 238107/108.
Повторно откритие
По неуспешни обиди да се најде парот од страна на познати имиња како Вилијам Хершел, објектот М40 бил заборавен — сè до 1863 година, кога германскиот астроном Фридрих Винекe го вклучува во својот каталог на двојни ѕвезди под името Winnecke 4.
По посетата на М40, со телескоп од 8 инчи или повеќе, можете да продолжите само 11′ западно и да ги истражите спарените галаксии NGC 4290 и NGC 4284.
Извор: Sloan Digital Sky Survey 9
Галактичко изненадување во близина
Доколку веќе сте кај М40, не пропуштајте да ја погледнете блиската галактичка двојка. Само 11 аглови минути западно се наоѓаат NGC 4290 (спирална галаксија со магн. 11.8) и NGC 4284 (магн. 13.5). Во 15-инчен телескоп, NGC 4290 покажува јасно видлива шипка, додека NGC 4284 делува послабо, но со светло јадро.
М40 во 20. век
Објектот повторно исчезнал од популарната литература. Во ниту една позната книга од почетокот на 20. век не се споменува, ниту пак во атласот Atlas Coeli на Антонин Бечвар (1962).
Дури во април 1966 година, списанието Sky & Telescope повторно ја наведува М40, но без детали — само напомена од историчарот Овен Џинџерич дека станува збор за пар слаби ѕвезди. Тоа ја разбудило љубопитноста на аматерскиот астроном Џон Малас, кој ја пресметал позицијата според описот на Месије и дошол до заклучок дека М40 всушност е ист со Winnecke 4. Во август 1966 година, неговото писмо било објавено и објектот повторно станал дел од активниот Messier-лов.
Конечно разоткривање
Во 2018 година, паралаксните податоци од мисијата Gaia конечно потврдија дека М40 е оптичка двојна ѕвезда — двојка што изгледа блиску на небото, но физички нема врска. Ова беше сомнеж што постоеше уште од раните 2000-ти.
И така, по повеќе од 350 години, мистеријата околу Месије 40 доби разумно објаснување. Иако не се работи за спектакуларен објект, неговата приказна е одличен пример за тоа како науката се коригира себеси со текот на времето — и како една грешка од голо око може да ја измами и историјата.
Ако сакате да ја проширите вашата Месије колекција или едноставно да почувствувате духот на историската астрономија, М40 вреди да се посети — дури и само за да се потсетиме колку сме напредувале во разбирањето на универзумот.
Скопско астроноско друштво
Извор: https://skyandtelescope.org/astronomy-news/the-twisted-path-to-unconfounding-m40/
